ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՏԱՎՈՒՇԻ ՄԱՐԶԻ
ԻՋԵՎԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԱՆՁՆԱԳԻՐ

 (կենտրոնը` Իջևան քաղաք)

 1. ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԱԿՆԱՐԿ

2. ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ՆԿԱՐԱԳԻՐ

3. ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԿԼԻՄԱՅԱԿԱՆ ՀԱՄԱՌՈՏ ԲՆՈՒԹԱԳԻՐԸ 

4. ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ՏԵՂԵԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

5. ԲՆԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆԸ, ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԿԱԶՄԸ

6. ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ, ԿՐԹԱԿԱՆ, ՄԱՐԶԱԿԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

7. ԲՆԱԿԵԼԻ ՖՈՆԴ

8. ՀՈՂԱՅԻՆ ՖՈՆԴ ԵՎ ԳՅՈՒՂԱՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ

9. ԵՆԹԱԿԱՌՈՒՑՎԱԾՔՆԵՐ

10. ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՑՈՒՑԱՆԻՇՆԵՐ

Համայնքի վարչական բյուջերի ծախսեր (հազ. դրամ)

Համայնքի ֆոնդային բյուջերի եկամուտները (հազ. դրամ) 

Ֆոնդային բյուջեի ծախսեր (հազ. դրամ)

11. ՏԵՂԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱԿԱՌԱՎԱՐՄԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐ

12. ՀԱՄԱՅՆՔԻ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

Առաջին անգամ գրավոր աղբյուրներում Քարվանսարա անունը հիշատակվել է ռուսական իշխանությունների կողմից Լոռվա, Գավառի, Ղազախի դիստանցիայում 1817թ. անցկացրած աշխարհագրի  կամերալ ցուցակագրության մեջ: Քարվանսարա գյուղի մասին երկրորդ հիշատակությունն առկա է ռուս մեծանուն գրող Ալեքսանդր Գրիբոյեդովի ՙՃանապարհորդական նոթերում, որը նվիրված է դեպի Պարսկաստան նրա ղեկավարած դեսպանական առաքելությանը: Երրորդ անգամ Քարվանսարա անունը հիշատակվում է 1829թ., երբ ռուսական պետությունն Աղստևի հովիտ է ուղարկում երկրաբանական  արշավախումբ: Հայ մեծերից առաջինը եղել է Սարգիս Հասան Ջալալյանը, որն իր ՙՃանապարհորդություն իմ Մեծ Հայաստան՚ աշխատության մեջ հակիրճ խոսել է Քարվանսարայի մասին: Ի մի բերելով պատմագրական բոլոր աղբյուրները,  կարելի է ասել, որ Քարվանսարա-Իջևանը, որպես բնակավայր, հավանաբար, հիմնադրվել է 1807թ.: Տեղի բնակչության ձևավորման գործում կարևոր դեր են ունեցել նաև շրջակա գյուղերի բնակիչները, որոնց կազմում կային 18-րդ դարի վերջերին և 19-րդ դարի սկզբներին Ղարաբաղից տեղահանվածները:

Աչաջուր (նախկինում նաև Աջաջուր), գյուղ Հայաստանի Հանրապետության Տավուշի մարզում, նախկին Իջևանի շրջանում, մարզկենտրոն Իջևան քաղաքից մոտ 9 կմ հյուսիս, Աղստևի ձախ կողմում։ Գյուղը հիշատակվում է դեռևս 16-րդ դարից, բարձրությունը ծովի մակերևույթից՝ 750 մ։ 

Կլիմա

Աչաջուրն ունի բարեխառն կլիմա։ Ամռանը միջին ջերմաստիճանը +30C է, ձմռանը՝ -2 C։

Բնակչություն

Ըստ ՀՀ 2011 թ. մարդահամարի արդյունքների` Աչաջուրի մշտական բնակչությունը կազմել է 4258, առկա բնակչությունը` 3737 մարդ։ Բնակիչները հայեր են, որոնց նախնիներն գյուղ են տեղափոխվել Արցախից (մասնավորապես` Ջրաբերդի մելիքությունից), ինչպես նաև Գանձակի և Շամքորի շրջաններից։ Աչաջուրի բնակչության փոփոխությունը ժամանակի ընթացքում` ստորև.

Տնտեսություն

Բնակչությունը զբաղվում է այգեգործությամբ, պտղաբուծությամբ, ծխախոտի, հացահատիկի մշակությամբ, բանջարաբուծությամբ, թռչնաբուծությամբ, մեղվաբուծությամբ և խոզաբուծությամբ։

Պատմամշակութային կառույցներ

Աչաջուրի մեջ է Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին (XIX դար), 1 կմ արևմուտքում՝ Սուրբ Կիրակի եկեղեցին (X-XIII դարեր), 3 կմ հարավ-արևելք՝ «Աչաջուր» գյուղատեղին (XII-XIII դարեր), 3 կմ հյուսիս-արևմուտքում՝ Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին (XIII դար), իսկ 4 կմ արևմուտքում՝ Մակարավանքի վանական համալիրը (X-XIII դարեր)։

Վարչական բնակավայրի ղեկավար՝ Կարեն Ղալթախչյան

Այգեհովիտ /հին անվանումներ Հոնուտ, Ուզունթալա/, գյուղ Հայաստանի Հանրապետության Տավուշի մարզի Իջևանի տարածաշրջանում, Աղստև գետի ստորին հոսանքի աջափնյա մասում, Իջևանից 11 կմ հյուսիս-արևելք։ Բարձրությունը ծովի մակերևույթից՝ 760 մ։

Պատմություն

Մինչև 1967 թվականի մայիսի 25-ը կոչվել է Ուզունթալա, այնուհետև մինչև 1969 թվականի փետրվարի 12-ը՝ Հոնուտ։ Նրա շրջակայքի մի շարք հուշարձանները վկայում են, որ դեռևս վաղ անցյալում այստեղ եղել են մի քանի բնակավայրեր։ Ներկայումս գյուղից մոտ 3 կմ հարավ-արևմուտք, անտառի բացատում կանգուն է պատմական Կայեն գավառի հոգևոր ու մշակութային նշանավոր կենտրոններից մեկը՝ Սրվեղի վանքը։

 Կլիմա

Բնակլիմայական պայմանները՝ գտնվում է բարեխառն գոտում, ամռանը միջին ջերմաստիճանը +30C է, ձմռանը՝ -2C։

Բնակչություն

Ըստ ՀՀ 2011թ. մարդահամարի արդյունքների` Այգեհովիտի մշտական բնակչությունը կազմել է 3091, առկա բնակչությունը` 2622 մարդ, բնակչության փոփոխությունը ժամանակի ընթացքում` ստորև.

Տնտեսություն

Բնակչությունը զբաղվում է այգեգործությամբ, հացահատիկային կուլտուրաների մշակությամբ, ծխախոտագործությամբ և անասնաբուծությամբ։

Պատմամշակութային կառույցներ

Գյուղում պահպանվել են երկու եկեղեցիներ՝ Սուրբ Ամենափրկիչ և Սուրբ Աստվածածին։ Դրանցից Մահմուդ եղցին գտնվում է «Մահմուդ յալ» հանդամասում, գյուղից արևելք՝ անտառի մեջ։ Այն փոքրիկ մատուռ է, կառուցված որձաքարի մանր բեկորներով։ Ունի թաղակապ ծածկ, որը գոտկում են հյուսիսային և հարավային պատերից բարձրացող սրբատաշ որմնասյուները։ Կառուցման ժամանակը անհայտ է։ Կոտրած եղցին գտնվում է համանուն դաշտամասում, գյուղից 2 կմ հարավ։ Կիսավեր փոքր մատուռ է։ Շուրջը գտնվում է գերեզմանոցը՝ տապանաքարերով։ Վարդի խմհատի խաչը գտնվում է գյուղից դեպի հարավ-արևելք։ Փոքր մատուռ է թաղակապ ծածկով, քանդակազարդ մի մեծ խաչքար դրված է բեմում։ Այգեհովիտի հնություններից են՝ XII-XIV դարերի «Սրվեղի» վանքը և XII-XIX դարերի «Կոտրած եղցի» եկեղեցին։ Հարավ-արևելյան մասում են գտնվում «Քոլի գեղ» (XIV-XVII դարեր), «Վարդխմհատի» (XII-XVII դարեր) և այլ գյուղատեղիներ։

Վարչական բնակավայրի ղեկավար՝ Լևոն Գրիգորյան

Գանձաքար, գյուղ Հայաստանի Հանրապետության Տավուշի մարզում, նախկին Իջևանի շրջանում, մարզկենտրոն Իջևան քաղաքից 5 կմ հարավ-արևելք, Ուրթուջուր գետի ափին։ Մինչև 1967 թ.-ի մայիսի 25-ը կոչվել է Վերին Աղդան, ապա՝ մինչև 1978-ի հունվարի 25-ը՝ Աղդան։

Բնակչություն

Ըստ ՀՀ 2011 թ. մարդահամարի արդյունքների` Գանձաքարի մշտական բնակչությունը կազմել է 3434, առկա բնակչությունը` 3021 մարդ[3]։ Բնակիչները հայեր են, որոնց նախնիները եկել են նույն մարզի Ակնաղբյուր (նախկինում` Ներքին Աղդան) գյուղից։ Գանձաքարի բնակչության փոփոխությունը ժամանակի ընթացքում` ստորև.

Տնտեսություն

Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ, թռչնաբուծությամբ, մեղվաբուծությամբ, այգեգործությամբ, բանջարաբուծությամբ և ծխախոտագործությամբ։

Պատմամշակութային կառույցներ

Գյուղի հարավարևելյան մասում են գտնվում «Թանիկ» ամրոցը (վաղ միջնադար), «Խոջաբլուր» գյուղատեղին, Սբ. Գևորգ եկեղեցին (XII-XX դարեր), մատուռ և խաչքարերով գերեզմանոց միջնադար)։ Տեսիլք լեռան լանջին է գտնվում «Բուդուրի եղցի» եկեղեցին (XII դար), 4 կմ հարավ՝ «Գմբեթ» եկեղեցին (XII-XIII դարեր), 6 կմ արևմուտք՝ «Աղջկա բերդ» ամրոցը (X-XIII դարեր), 2 կմ արևելք՝ Սբ. Կիրակի մատուռը (1286 թ.)։

Վարչական բնակավայրի ղեկավար՝ Վարդգես Դովլաթբեկյան

Ազատամուտ, գյուղ Հայաստանի Տավուշի մարզի Իջևանի տարածաշրջանում, մարզկենտրոն Իջևան քաղաքից մոտ 11 կմ հյուսիս-արևելք, Երևանից 149 կմ հեռավորության վրա։ Գյուղի տարածքը կազմում 0,5 կմ քառակուսի է։ Ծովի մակերևույթից բարձրությունը 580 մ է։ Գտնվում է բարեխառն գոտում, անտառազուրկ է, ամռանը միջին ջերմաստիճանը +32 C է, ձմռանը՝ +3 C։

Ազատամուտը հիմնադրվել է 1970 թվականին։ Մինչև 1978-ի հունվարի 25-ը կոչվել է Բենտոնիտային կավերի գործարանին կից ավան։ Ազատամուտ անունը ստացել է 1920-ի նոյեմբերին 11-րդ Կարմիր բանակի այստեղով մուտքը Հայաստան խորհրդանշելու համար։

Բնակչություն

Ըստ Հայաստանի 2011թ. մարդահամարի արդյունքների՝ Ազատամուտի մշտական բնակչությունը կազմել է 2513, առկա բնակչությունը՝ 2058 մարդ, բնակչության փոփոխությունը ժամանակի ընթացքում՝

Տնտեսություն

Բնակչությունը հիմնականում աշխատում է բենտոնիտի գործարանում։ Զբաղվում են նաև առևտրով և ծխախոտի վերամշակումով։

Վարչական բնակավայրի ղեկավար՝ Արթուր Բեգինյան

Սևքար, գյուղ Հայաստանի Հանրապետության Տավուշի մարզ նախկին Իջևանի շրջանի հյուսիսարևմտյան մասում, մարզկենտրոն Իջևանից մոտ 12 կմ հյուսիս, Սևքար գետի հովտում։ Հարակից է Ադրբեջանի Ղազախի շրջանի հետ։ Լեռներով բաժանված է Լոռու մարզի (նախկին Գուգարքի շրջանի) Աթան և Լորուտ գյուղերից։ Գտնվում է 6-7 բալլանոց սեյսմիկ գոտում։ Գյուղի տարածքը՝ 5078 հա, գյուղը ունի 724 կտուր և 2269 բնակիչ։

Աշխարհագրություն

Պատմական Սևքարը շրջակայքի կենտրոնն էր։ Արաբական տիրապետության ժամանակաշրջանում Սևքարը մտնում էր Գանձակի ամիրության մեջ։ Սևքարը իր գոյության ընթացքում երկու անգամ լիովին ավերվել է՝ 13-րդ դարում թաթար-մոնղոլների կողմից, իսկ 1721 թ. Աղա Մահմեդ խանի ավերիչ արշավանքների պատճառով։ Բնակչության հիմնական զբաղմունքը գյուղատնտեսությունն է, մասնավորապես՝ անասնապահությունը և այգեգործությունը։ Գյուղի տարածքը՝ 5078 հա, գյուղը ունի 724 կտուր և 2269 բնակիչ. Գտնվում է Տավուշի մարզում, նախկին Իջևանի շրջանի հյուսիսարևմտյան մասում, Իջևանից մոտ 20 կմ հեռավորությամբ։ Հարակից է Ադրբեջանի Ղազախի շրջանի հետ։ Լեռներով բաժանված է Լոռու մարզի (նախկին Գուգարքի շրջանի) Աթան և Լորուտ գյուղերից։ Գտնվում է 1-ին սեյսմիկ գոտում։ Սևքարը ծավալված է Աղստև և Սևքար գետերի միջև։ Գյուղի տարածքի մեծ մասը գտնվում է ծովի մակերևույթից 700 - 1700 մ բարձրության վրա, հարավ-արևմուտքից դեպի հյուսիս-արևելք ընդհանուր թեքությամբ։ Առանձին լեռների բարձրությունը հասնում է 2500 մ և ավել։ Առավելում են լեռնատափաստանային և, հարավարևմտյան մասում՝ լեռնաանտառային լանդշաֆտները։

Բնություն

Բուսականության մեջ առավելում են տարածքի նշանակալի մասը զբաղեցնող անտառները (600 - 2500 մ բարձրության վրա)։ Այստեղ աճում են 120 բույսերի տեսակներ։ Հիմնական ծառերն են հաճարենին, կաղնին, բոխին։ Աճում են նաև ընկուզենիները, լորենիները, հացենիները, կեչիները, գիհիներ։ Տարածված են բազմամյա խոտերը։

Տնտեսություն

Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ, ծխախոտագործությամբ, խաղողագործությամբ, պտղաբուծությամբ, հացահատիկի և կերային կուլտուրաների մշակությամբ։

Պատմամշակութային կառույցներ

Սևքարից 2 կմ հարավ կա 17-րդ դարի եկեղեցի, իսկ 3 կմ արևմուտքում գտնվում է XVI-XVII դարերի Դարպասի գյուղատեղին։

Վարչական բնակավայրի ղեկավար՝ Թաթուլ Թելոյան

Գետահովիտ, գյուղ Հայաստանի Հանրապետության Տավուշի մարզի Իջևանի տարածաշրջանում, մարզկենտրոն Իջևանից մոտ 1 կմ հյուսիս-արևմուտք, Սառնաջուր գետի ստորին հոսանքում։ Մինչև 1978 թ.-ի հունվարի 25-ի կոչվել է Թալա:

Բնակչություն

Ըստ ՀՀ 2011թ. մարդահամարի արդյունքների` Շիրակամուտի մշտական բնակչությունը կազմել է 2123, առկա բնակչությունը` 1991 մարդ։ Բնակիչերը հայեր են, որոնց նախնիների մի մասն այստեղ է փոխադրվել մոտակա Հին Թալա գյուղից և Արցախի Խաչեն ու Ջրաբերդ գավառների գյուղերից։ Գետահովիտի բնակչության փոփոխությունը ժամանակի ընթացքում` ստորև.

Տնտեսություն

Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ, այգեգործությամբ, բանջարեղենի, հացահատիկի և ծխախոտի մշակությամբ։

Պատմամշակութային կառույցներ

Գետահովիտից 1,5 կմ հյուսիս-արևելքում գտնվում է “Մրգաշեն” գյուղատեղին (XII-XIII դարեր), որտեղ նշմարվում են եկեղեցիների և գերեզմանոցի ավերակներ, իսկ 11 կմ արևմուտք՝ “Կըռանա-Տուխտ” գյուղատեղին (XII-XIII դարեր)։

Վարչական բնակավայրի ղեկավար՝ Արթուր Ղազարյան

Խաշթառակը, գյուղ Հայաստանի Հանրապետության Տավուշի մարզի Իջևանի տարածաշրջանում, մարզկենտրոն Իջևանից մոտ 4 կմ հյուսիս-արևելք։ Գտնվում է Աղստև գետի աջ ափին, հարակից բնակավայրերն են Լուսահովիտը, Լուսաձորը, Ակնաղբյուրը և Դիտավանը։

Խաշթառակի դպրոցը հիմնադրվել է 1921 թվականին, սկզբից եղել է յոթամյա, հետո ութամյա, իսկ 1974 թվականին դարձել է 10֊ամյա դպրոց, իսկ այժմ դպրոցը միջնակարգ է, և ունի 200-ից ավելի աշակերտ։

2012 թվականին Խաշթառակցի Արտակ Քամալյանը եղբոր՝ Դավիթ Քամալյանի հիշատակին գյուղի բարձունքում կառուցել է եկեղեցի։ Ինչպես նաև 2018 թվականին Արտակ Քամալյանի ջանքերով վերանորոգվել է Խաշթառակի Հարություն Ճուղուրյանի անվան միջնակարգ դպրոցի ինֆորմատիկա առարկայի սենյակը։

Անվան ստուգաբանություն

Գյուղի անվանումը ի սկզբանե եղել է Խաչթառակ («Խաչ+թառ+ակ»), քանի որ ժամանակին գյուղի տարբեր կողմերում կառուցված են եղել խաչեր։ Այսօր ևս կարելի տեսնել այդ խաչերը։ Սակայն այդ անվանումն արտասանելը որոշ դժվարություններ էր առաջացնում, և ժամանակի ընթացքում այն ձևափոխվեց և դարձավ Խաշթառակ (չ → շ)։

Բնակչություն

Ըստ ՀՀ 2011 թ. մարդահամարի արդյունքների` Խաշթառակի մշտական բնակչությունը կազմել է 1771, առկա բնակչությունը` 1501 մարդ։ Բնակիչները հայեր են, որոնց նախնիները գաղթել են Արցախի Ջրաբերդի և Գյուլիստանի գավառներից։ Խաշթառակի բնակչության փոփոխությունը ժամանակի ընթացքում` ստորև.

Տնտեսություն

Բնակչությունը զբաղվում է ծխախոտագործությամբ, այգեգործությամբ, դաշտավարությամբ և անասնապահությամբ։

Պատմամշակութային կառույցներ

Խաշթառակն ունի V-VII դարերի «Եղեգնի» գյուղատեղի և համանուն եկեղեցի։ 2012-ին կառուցվել է Սուրբ Դավիթ մարգարե եկեղեցին։

Հետաքրքիր փաստեր

Խաշթառակ գյուղում են նկարահանվել «Մենք ենք, մեր սարերը» և «Տղամարդիկ» և մի շարք այլ գեղարվեստական ֆիլմերի տեսարաններ։

Վարչական բնակավայրի ղեկավար՝ Անդրանիկ Վիրաբյան

Սարիգյուղ (նախկին անվանումը` Սռիգյուղ), գյուղ Հայաստանի Հանրապետության Տավուշի մարզի Իջևանի տարածաշրջանում, մարզկենտրոն Իջևանից մոտ 15 կմ հյուսիս, Աղստև գետի ձախ կողմում։ Վերանվանվել է Սարիգյուղ 1951 թ. մայիսի 10-ին։ Գյուղում է գտնվում յուրահատուկ մի ծառ, որի բնից դուրս են գալիս 13 ամուր ճյուղեր, դառնալով առանձին ծառեր, որը խորհրդանշում է Հիսուսին և նրա աշակերտներին։ Լեգենդի համաձայն ծառը 7 տարին մեկ անգամ ինքն իրեն այրվում է։

Բնակչություն

Ըստ ՀՀ 2011 թ. մարդահամարի արդյունքների` Սարիգյուղի մշտական բնակչությունը կազմել է 1226, առկա բնակչությունը` 1072 մարդ։ Բնակիչները հայեր են, որոնց նախնիների մի մասը վերաբնակիչներ են Ոսկևան գյուղից։ Սարիգյուղի բնակչության փոփոխությունը ժամանակի ընթացքում` ստորև.

Տնտեսություն

Բնակչությունը զբաղվում է անասնապահությամբ, բանջարաբուծությամբ, ծխախոտագործությամբ և կերային կուլտուրաների մշակությամբ։

Նշանավոր մարդիկ

Սարիգյուղում են ծնվել գուսան Հովսեփը, սոց աշխ հերոսներ Ս. Մկրտումյանը, Ն. էլլարյանը, Փ. Ղազարյանը, Զ.Ղազարյանը, Հ. Մադաթյանը, Հ. Հովհաննիսյանը, Լ. Պողոսյանը, Ս. Եգանյանը, Զ. Աթաբեկյանը, Ս. Ամիրխանյանը և քիմիական գիտ դ-ր Գ. Շահնազարյանը (1927):

Օգտակար հանածոներ

Գյուղի տարածքում կան մանգանի, ագաթի և բենտոնիտային կավերի հանքապաշարներ։

Պատմամշակութային կառույցներ

Սարիգյուղից 3 կմ հարավ-արևելքում գտնվում են “Ծակ” եկեղեցին, մ.թ.ա. 2-րդ-1-ին հազարամյակի դամբարանադաշտ և XII-XIII դարերի խաչքարերով գերեզմանոց։

Վարչական բնակավայրի ղեկավար՝ Սեյրան Սարիբեկյան

Աճարկուտ, գյուղ Հայաստանի Հանրապետության Տավուշի մարզի Իջևանի տարածաշրջանում, Իջևան քաղաքից մոտ 16 կմ հյուսիս-արևմուտք, Քարահան գետի ափին, Ծաղկավան գյուղից 4 կմ հեռու։ Նախկին անվանումներն են՝ Սևքարի անտառտնտեսությանը կից ավան, Սևքարի փայտամշակման գործարանին կից ավան։ Աճարկուտ է կոչվում 1967 թ.-ի մայիսի 25-ից։

Բնակչություն

Ըստ Հայաստանի 2011 թ. մարդահամարի արդյունքների՝ Աճարկուտի մշտական բնակչությունը կազմել է 200, առկա բնակչությունը՝ 187 մարդ, բնակչության փոփոխությունը ժամանակի ընթացքում` ստորև. 

Տնտեսություն

Բնակչության հիմնական զբաղմունքն է անտառատնտեսությունը։

Պատմամշակութային կառույցներ

Աճարկուտի շրջակայքում են գտնվում “Առաքելոց” (XIII դար), “Դեղձնուտ” (X-XVII դարեր), “Կիրանց” (XIV դար) և “Սամսոնի” (XII-XIII դարեր) վանքերը, իսկ հարավային մասում են 1695 թ.-ի Սբ. Աստվածածին եկեղեցին և XIII-XIV դարեր գերեզմանոցը։

Վարչական բնակավայրի ղեկավար՝ Աշոտ Հարությունյան

Ներքին Ծաղկավան (նաև Ծաղկավան, նախկինում՝ Մելիքգյուղ), գյուղ Հայաստանի Հանրապետության Տավուշի մարզի Իջևանի տարածաշրջանում, մարզկենտրոն Իջևանից մոտ 14 կմ հյուսիս-արևմուտք` Քարահան գետի աջափնյակում։ Վերանվանվել է Ծաղկավան 1940 թ.-ի մարտի 2-ին։

Գյուղը ապահովված է խմելու ջրով և գազաֆիկացված է։ Գյուղ մտնող ասֆալտապատ ճանապարհը կապում է այն Իջևան-Նոյեմբերյան մայրուղուն։

Աշխարհագրական դիրքը և բնական պայմանները

Ծաղկավանը (Ներքին Ծաղկավան) գտնվում է Երևանից 161 կմ և Իջևանից 28 կմ հեռավորության վրա։ Գտնվում է Հայաստանի հյուսիսային պետական սահմանից մոտ 4,5 կմ հեռավորության վրա, ծովի մակերեսից 840 մ բարձրության վրա։ Գյուղը գտնվում է 6-7 բալանոց սեյսմական գոտում։

Գյուղատնտեսական հողերի մեծ մասը գտնվում է ծովից 700 - 1700 մ բարձրության վրա, հիմնական թեքվածությամբ հարավ-արևմուտքից դեպի հյուսիս-արևելք։ Գյուղը շրջապատող բարձունքները հասնում են 2500 և ավելին մետրի։ Հարավից և արևմուտքից գյուղը շրջապատված է Տավուշի անտառներով, իսկ հյուսիսից և արևելքից լեռնա-դաշտային լանդշաֆտներով։ Հարավ-արևմուտքից գյուղը շղթայված է անտառապատ լեռներով, իսկ հյուսիս-արևելքում գտնվում են խաղողի և այլ մշակելի դաշտեր։ Ծաղկավանի մոտակա Տավուշի անտառում (600 - 2500 մ բարձրության վրա) աճում են մոտ 120 տարբեր տեսակի բույսեր։ Ծառերը հիմնականում՝ հաճարենի, կաղնի, և բոխի են։ Աճում են նաև պնդուկենի, լորենի, ճիպոտ, գիհ, տարածված են բազմատարի խոտեր։

Կլիմա

Գյուղն ունի բարեխառն մերձաևադարձային կլիմա. ամառները չափավոր շոգ են, ձմեռները մեղմ։ Միջին տարեկան ջերմաստիճանը +12 C° է։ Ամռան միջին ջերմաստիճանը +30 С° է, իսկ ձմռանը -2 С°։ Միջին տարեկան տեղումները կազմում են 500 - 800 մմ, ձյան ծածկը 10 - 15 սմ, վեգետացիոն շրջանը կազմում է 225 - 115 օր։

Պատմություն

Մելիքգյուղ-Ծաղկավանը Տավուշի հնագույն գյուղերից է։ Հնում բնակավայրը գտնվում էր ներկայիս գյուղատեղից մոտ 500-1000 մետր դեպի հարավ։ Գյուղի հարավային ծայրամասում գտնվում է հայ նախաքրիստոնեական հին սրբավայրի (հնարավոր է մեհյանի) մնացորդներ։ Բլրի գագաթին գտնվում են շրջանաձև տեղադրված մեծ քարեբեկորներ։ Ամենայն հավանականությամբ, այդտեղ էր հավաքվում գյուղի ավագների խորհուրդը (գյուղակույտը)։ Հնում, ներկայիս Մելիքգյուղ-Ծաղկավանի տարածքը մտնում էր Մեծ Հայքի Գուգարք աշխարհի Կողբոփոր գավառի մեջ։ Սակայն պատմության ընթացքում թե գավառի տարածքը, թե անվանումը քանիցս փոփոխվել են։ Արշակունիների դարաշրջանում Իջևանով և Ոսկեպարով անցնում էր Մեծ Հայքից դեպի Տփղիս միջազգային առևտրաուղղին, որը այնուհետև ձգվում էր դեպի Ալանիա և հյուսիսային Կովկաս. այդ առևտրաուղին հատկապես ակտիվորեն էր օգտագործվում IV - V դարերում։ 10-12 դարերում Մելիքգյուղի և ամբողջ Կողբոփորի տարածքը (որ հետագայում կոչվում էր Կայան կամ Կայեն) մտնում էր հայոց Լոռու թագավորության կազմի մեջ։ Այդ ժամանակաշրջանին են պատկանում գավառի պատմամշակութային հուշարձաններից շատերը՝ ճարտարապետությունը, վիմագրությունները, մանրանկարչությունը։ Մասնավորապես, մեզ են հասել Մակարավանքը, Դեղձնուտը, Սամսոնի վանքը, Առաքելոց վանքը, Կիրանցը և այլն։ Այդ տաճարները ունեն բազմաթիվ զարդաքանդակներ և վիմագրեր, որոնք պատմական արժեք են ներկայացնում։ Այդ ժամանակաշրջանում զարգացան նաև առևտրատնտեսական հարաբերությունները, կառուցվեցին բազմաթիվ կամուրջներ։ Մելիքգյուղ-Ծաղկավանի տարածքում պահպանվել են մի քանի միջնադարյան կամուրջներ։ 12-13 դարերում գյուղը մտնում էր Հայոց Վահրամյանների և Մահկանաբերդի Արծրունիների իշխանությունների կազմի մեջ։ Սակայն 13-րդ դարի մոնղոլ-թաթարական արշավանքների արդյունքում՝ Մելիքգյուղը ասպատակվեց՝ Տավուշի այլ ավանների և գյուղերի թվում։ Բազմաթիվ պատմական հուշարձաններ քանդվեցին թաթարների կողմից։ Բնակչության մի մասը կոտորվեց, իսկ շատերը գերևարվեցին։ Տնտեսական և մշակութային կյանքը գրեթե ընդհատվեց։ 15 դարում Շահ-Աբասի ասպատակումների արդյունքում Մելիքգյուղը նորից ամայացավ։ Գյուղի բնակիչների մի մասը թաքնվեցին Տավուշի անտառում և մոտակա քարանձավներում։ Պարսկական տիրապետության տարիներին, չնայած զավթիչների ճնշումներին, Մելիքգյուղը և ամբողջ Տավուշը մասամբ վերակենդանացան։ 1721 թվականին լեզգիները, իսկ 1723 թվականին թուրքերը, նորից ասպատակում և թալանում էին Տավուշի հայկական բնակավայրերը։ Այնուհետև հետևեցին պարսից Աղա Մահմադ-խանի հարձակումները Արցախի և Վրաստանի վրա (1795 - 1797 թվականներ)։ Այդ տարիներին Մելիքգյուղ ժամանեցին մի քանի տոհմ Արցախից, այդ թվում Աթաբեկյանների մելիքական տոհմի ներկայացուցիչները, ինչի արդյունքում գյուղը վերաբնակեցվեց և ստացավ իր Մելիքգյուղ անվանումը։ Աթաբեկյանները գյուղում կառուցեցին սբ. Հովհաննես եկեղեցին և Սառնաղբյուրը (գյուղի միջին հատվածում)։ Արցախից և պատմական Մեծ Հայքի այլ մասերից Տավուշ տեղափոխվողների թիվը շատացավ 1801 թվականից հետո, երբ հյուսիսային Հայաստանը՝ այդ թվում Մելիքգյուղը, հայտնվեցին Ռուսաստանի կազմի մեջ։ 1918 թվականին Մելիքգյուղը մտավ Հայաստանի առաջին Հանրապետության կազմի մեջ։ 1920 թվականին հուլիսին Մելիքգյուղը Սևքարի հետ միասին ենթարկվեց Ղազախում տեղակայված բոլշևիկ հրոսակախմբերի հարձակմանը։ Բայց կարճ ժամանակ հետո գյուղը ազատագրվեց հայոց բանակի կողմից[4]։ Սակայն նույն տարում Թուրքիայի Հայաստանի վրա հարձակումից հետո, բոլշևիկ հրուզակները Ադրբեջանից նորից հարձակվեցին Հայաստանի վրա, այդպիսով բացելով երկրորդ ճակատ։ Այդ թվում գրավվեց Մելիքգյուղը։ Ինչպես և ամբողջ Հայաստանում, Մելիքգյուղում սկսվեց բոլշևիկյան «կարմիր տեռոր»՝ ընդդեմ ազնվականների (մելիքների) և մտավորականների։ Մասնավոր հողերը առգրավվեցին, իսկ գյուղի համայն բնակչությունը բռնի կերպով կոլխոզագրվեց։ 1961 թվականին Սևքարի և Մելիքգյուղի կոլխոզների հիման վրա ստեղծվեց միացյալ սովխոզ, որը այլ սովխոզների պես եկամտավրեպ էր։ Բոլշևիկյան "դասակարգային պայքարի" սին գաղափարի ոգով և ստալինյան տեռորի մթնոլորտում, 1946 թվականին կոմունիստները փոխեցին գյուղի հին անվանումը՝ Մելիքգյուղը անվանափոխվեց Ծաղկավան արհեստական անունով։ Չնայած կոմունիստական գաղափարախոսական ճնշումներին, 1983 թվականին հոկտեմբերի 8-ին Մելիքգյուղում կազմակերպվեց Աթաբեկյանների մելիքական տոհմի առաջին տոհմահավաքը[5]։ Երբ արդեն անկախ Հայաստանի վարչատարածքային բարեփոխումների արդյունքում Իջևանի, Նոյեմբերյանի և Շամշադինի շրջանները միացվեցին Տավուշի մարզի շրջանակներում, այդ վարչական տարածքում հայտնվեցին երկու գյուղ նույն՝ Ծաղկավան անունով. մեկը նախկին Իջևանի շրջանի Մելիքգյուղ-Ծաղկավանն էր, իսկ մյուսը՝ նախկին Շամշադինի շրջանի Ծաղկավանը։ Տարբերակման համար որոշվեց առաջին Ծաղկավանը անվանել Ներքին, իսկ երկրորդը՝ Վերին Ծաղկավան։

Բնակչություն

Ըստ Հայաստանի 2011 թ. մարդահամարի արդյունքների՝ Ներքին Ծաղկավանի մշտական բնակչությունը կազմել է 532, առկա բնակչությունը՝ 481 մարդ, բնակչության փոփոխությունը ժամանակի ընթացքում` ստորև.

2011-532

Պատմամշակութային կառույցներ

Մելիքգյուղ-Ծաղկավանի շրջակայքը բարենպաստ է էկո- և էթնո-զբոսաշրջության համար։ Տավուշի անտառի եզրով բխում են սառնորակ ջրով բազմաթիվ աղբյուրներ, որոնք ունեն բուժիչ հատկություններ (մասկավորապես օգտակար են էկզեմաների և ստամոքսա-աղիքային հիվանությունների բուժման համար)։ Դրանցից ամենահայտնի աղբյուրն է Մասմանի աղբյուրը։ Գյուղից դեպի հարավ երևում է հողաշերտի բնական փլվածք, որը տեղացիները կոչում են Փուլք։ Մելիքգյուղ հնատեղին գտնվում էր ներկայիս գյուղից մոտ 1000 մետր դեպի հարավ։ Գյուղի հարավային ծայրամասում գտնվող բլրի կատարին հայտնաբերվել է հայ նախաքրիստոնեական հին սրբավայրի (հնարավոր է մեհյանի) մնացորդներ. պահպանվել են շրջանաձև դրված մեծ տաշած քարեր։ Ամենայն հավանականությամբ, հնագույն ժամանակներում այդտեղ էր հավաքվում գյուղի ավագների խորհուրդը (գյուղակույտը)։ Նույն բլրի վրա կան 13-րդ դարի խաչքարեր։ Մոտակա անտառներում նույնպես կան խաչքարեր, այդ թվում այդպես կոչված «կելտական» ոճի. դրանցից մեկը գտնվում է Փուլքից վերև և կոչվում է Սպիտակ խաչ։ Հարավ-արևմուտքում գտնվող և Տավուշի անտառով ծածկված բարձր գագաթները (Լոշ-քար և Կարմիր-քար) ունեն ժայռակատարներ, որտեղից բացվում են գեղեցիկ տեսարաններ։ Գյուղի հյուսիսային ծայրամասից բացվում է գեղատեսիլ տեսարան Ոսկեպար (նախկինում՝ Ջողազ) գետի հովտի և Գավազան (Գավառծին) լեռան վրա։ Պարզ եղանակի ժամանակ, հեռվում տեսանելի են Հյուսիսային Կովկասի լեռները։ Ծաղկավանի շրջակայքում պահպանվել են XIII-XVII դարերի “Քոլեր” գյուղատեղին, XII-XIII դարերի եկեղեցին և XIII դարի խաչքարերով գերեզմանոցը։

Վարչական բնակավայրի ղեկավար՝ Իսկանդար Մեհրաբյան

Կիրանց, գյուղ Հայաստանի Հանրապետության Տավուշի մարզի Իջևանի տարածաշրջանում, մարզկենտրոն Իջևանից մոտ 17 կմ հյուսիս-արևմուտք, Քարահան (Կիրանց) գետի ձախ ափին։ Գտնվում է Երևանից 165 կմ հեռավորության վրա։ Գյուղը Կիրանց է վերանվանվել 1967 թ.-ին, 1935 թվականից մինչև 1967 թվականը կրել է Գետաշեն անունը[2]։ Դարեր շարունակ Կիրանցը հայտնի է եղել Կունեն անվանումով։ Ըստ Աշխարհացույցի Կունենը եղել Մեծ Հայքի Արցախ աշխարհի Մեծ Կուենք գավառի կենտրոնը։

Կլիմա

Ձմեռը կարճատև է։ Գյուղը գտնվում է չոր մերձարևադարձային կլիմայական գոտում։ Հաստատուն ձյունածածկույթ լինում է հազվադեպ։ Հունվարի միջին ջերմաստիճանը մոտ է 0 աստիճանին։ Ամառը երկարատև է, չոր, շոգ եղանակների գերակշռությամբ։ Հուլիս-օգոստոսի միջին ջերմաստիճանը 25 աստիճան է։ Առավելագույնը հասել է 39 աստիճանի։ Աշունը մեղմ է, արևոտ, տաք, հիմնականում չոր։ Անսառնամանիք օրերի միջին թիվը 250 է։ 0-ից բարձր ջերմաստիճանի գումարը 4750 աստիճան։ Մթնոլորտային տարեկան տեղումների քանակը տատանվում է 350-400 մմ սահմաններում։ Կիրանցի կլիման նպաստավոր է թզենու, նռնենու, դեղձենու, արքայանարնջի, խնձորենու, տանձենու, ընկուզենու մշակության համար։

Ֆլորա

Կիրանցի հարևանությամբ գտնվող անտառում գերակշռում են կաղնին, հաճարին և բոխին։ Տարածված է նաև թեղին, հացենին և լորին, բայց սահմանափակ տարածքով։ Մեծ նշանակություն ունի արջատխլին, որն անցյալում լայն տարածում է ունեցել, բայց այժմ հազվադեպ է հանդիպում։ Սոսիների արեալը ևս մեծ չէ։

Պատմություն

Կիրանցը հիմնադրվել է առնվազն IV դարում (ավելի վաղ հիշատակումներ չկան)։ Գյուղը եղել է խոշոր բնակավայր՝ Կունեն անվանումով, ըստ Աշխարհացույցի եղել գավառակենտրոն։ Կունենը տարածվել է Քարահան (Կիրանց) գետի երկու կողմերում։ Գյուղը Հայաստանի այն եզակի բնակավայրերից է, որը չի դատարկվել անգամ մոնղել-թաթարական արշավանքներից և Շահ Աբասի 1601թ. կազմակերպած տեղահանությունից հետո:[փա՞ստ] Պահպանվել են հինգ եկեղեցական շենքի (որոնցից երկուսը կանգուն են, իսկ երեքի միայն պատերն են մնացել), բաղնիքի և բազմաթիվ բնակելի տների մնացորդներ, որոնք վկայում են գյուղի ակտիվ կյանքի ու հարուստ անցյալի մասին։ Դրանց մի մասն ունեն 13,17 և 19-րդ դարերերի արձանագրություններ, որոնք հուշում են, որ թեև Կունենը մեծապես տուժել է 1236-1243 թվականների մոնղոլական արշավանքների ժամանակ, բայց մոտ երեսուն տարի անց կունենցիները նոր եկեղեցիներ են կառուցել։ Այսպես, եկեղեցիներից մեկը կառուցվել է 1276 թվականին Գրիգոր քահանայի կողմից, իսկ մյուսը՝ 1274 թվականին, Ավետիս և Մլքան ամուսինների կողմից։ Եկեղեցիների մոտ պահպանվել են նաև 8-րդ դարի արձանագրություններ։ Կունենը մեծապես տուժել և թուլացել է 1601 թվականին Պարսկաստանի շահ Աբասի իրականացրած տեղահանությունից հետո։ Գյուղը ավելի է թուլացել կովկասյան ցեղերի արշավանքներից։ Ըստ որոշ աղբյուրների, թուլացած գյուղից շատերը ստիպված են եղել բնակություն հաստատել հարևան մահմեդանաբնակ գյուղերում։ Եզակի տեղեկություններ է գյուղի մասին հայտնաբերել թյուրքագետ, արևելագետ Գեորգի Միրզաբեկյանը։ Այսպես, 1728թ. օսմանյան հարկացուցակում, որը կազմվել է թուրք-պարսկական հերթական պատերազմի ժամանակ, հիշատակվում է նաև Կունենը։ 1728թ. գյուղն ընդգրկված է եղել Թիֆլիսի վիլայեթի Ղազախի լիվայի չորս նահիյեներից մեկի՝ Ջողազի կազմում։ Գյուղի համար սահմանված հարկաչափերից կարելի է եզրահանգել, որ հարևան գյուղերի համեմատ Կիրանցը (Կունենը) ունեցել է սոցիալ-տնտեսական ավելի բարվոք վիճակ։ 33 տնտեսությունները միասին վճարել են մոտ 10 հազար աքչե (համարժեք է 1.912.500 դրամի կամ 3984 դոլարի 2020թ. փետրվարի 2-ի փոխարժեքով և արծաթի միջազգային գներով) հարկ։ Կունենցիները բացառապես եղել են քրիստոնյա։ Պահպանվել են գյուղացիների՝ ընտանիքների ղեկավարների անունները, անգամ թե ով ում թոռն է կամ պապը։ Հարկամատյանը հուշում է, որ գյուղում տարածված տղամարդու անուններից է եղել Կիրակոսը, Սարուխանը, Հարությունը, Սարգիսը, Շահվերդը, Վարդանը, Հանեսը:[փա՞ստ] Նույն աղբյուրը վկայում է, որ իր տարբերություն Կունենի և մի շարք այլ բնակավայրերի, հարակից մի շարք գյուղեր 1601 թվականի տեղահանությունից հետո դատարկ են եղել։ Կունենի կյանքն աշխուժացել է 1780-90-ականներից սկսված ներքին միգրացիայի շնորհիվ, երբ այստեղ բնակուրթյուն են հաստատել Կուր գետի ափին գտնվող Կռզեն գյուղի և Երևանից եկած ընտանիքներ։ 19-րդ դարի վերջերին՝ 70-80-ականներին կունենցիները գյուղատեղին տեղափոխում են գյուղի ներկայիս տարածք։ 1880թ. կառուցվել է Սուրբ Երրորդություն անվանումով գյուղական փոքրիկ, քարաշեն եկեղեցին։ Խորհրդային տարիներին որոշում է կայացվում եկեղեցին ավերել կամ վերածել գոմի, սակայն գյուղի այն ժամանակվա նախագահ Աբգար Նազարյանի ջանքերով եկեղեցին կանգուն մնաց։ Գյուղի մասին արժեքավոր տեղեկություններ է ներկայացրել Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյանցը, որը 19-րդ դարի 80-ականներին եղել է Կունենում։ «Հիմնված է Նոր Պիպիսի արևմտյան կողմում, այն սեռի (սարի) վրա, որ ընկած է Ոսկեպար վտակի և Կունեն (Քարահան) առվակի մեջ. բնակիչք գաղթած Երևանի Նորք և Կողթ և Շամշադին գավառի Կռզեն գյուղերից. հողը կիսով չափ արքունի. տեղեկան բարքերը նոյն, օդն կլման և ջուրը ոչ այնքան գովելի, երկար կյանք՝ 60-70 տարի։ Եկեղեցին Սուրբ Երրորդություն, քահանան գալիս է Ոսկեպար գյուղից։ Ծուխ 34, ար. 185, իգ. 156»: Կունենցիներն ակտիվորեն մասնակցել են 1905-1907 թվականների հայ-թաթարական բախումներին, ապա 1918-1920 թվականներին հայերի և թաթարների միջև ընթացող մարտական գործողություններին և բոլոր դեպքերում դուրս եկել հաղթողի կարգավիճակում։ Կունենում խորհրդային կարգեր հաստատվել են 20-ականների սկզբներին, կոլեկտիվացումը սկսվել է 30-ականների կեսերին։ Գյուղի այն ժամանակվա ղեկավար Աբգար Նազարյանի ջանքերով բնակավայրից որևէ մեկը ստալինյան ռեպրեսիաների տարիներին չի աքսորվել և մահապատժի չի ենթարկվել։ Կիրանցեցիներն ակտիվորեն մասնակցել են 20-րդ դարի 90-ականների սկզբին սկսված ինքնապաշտպանական մարտերին, աչքի ընկել հերոսությամբ։ Այս փոքրիկ գյուղը տվել է մեկ տասնյակից ավելի զոհ։ Կիրանցեցիների ջանքերով վնասազերծվել են ադրբեջանական բազմաթիվ կրակակետեր, ինչը հնարավորություն է տվել գյուղը համեմատաբար հեռու պահել ադրբեջանցիների գնդակոծություններից և ռմբակոծություններից, ինչպես նաև ամրապնդել Հայաստանի պետական սահմանի գյուղին հարակից տեղամասը։ Մարտերի ժամանակ աչքի են ընկել Սուրիկ Դավթյանը, Հրայր Ավալյանը, Սոս Դավթյանը, Գագիկ Վարդանյանը, Աշոտ Սիմոնյանը, Գագիկ Նազարյանը և այլք։ Կիրանցեցիներից ոմանք մասնակցել են նաև 2020թ. սեպտեմբերի 27-ին սկսված 44-օրյա Արցախյան պատերազմին, որի ժամանակ հերոսաբար զոհվել է 18-ամյա Աբգար Նազարյանը։

Բնակչություն

Ըստ ՀՀ 2011 թ. մարդահամարի արդյունքների` Կիրանցի մշտական բնակչությունը կազմել է 352, առկա բնակչությունը` 308 մարդ, բնակչության փոփոխությունը ժամանակի ընթացքում` ստորև.

Տնտեսություն

Բնակչությունը զբաղվում է պտղաբուծությամբ, ծխախոտագործությամբ և անասնապահությամբ։ Գյուղն ունի 590 հա տարածք, որից՝ 85 հա արոտներ 243.1 հա վարելահողեր 2 հա այգիներ 76 հա անտառ։

Պատմամշակութային կառույցներ

Հին գյուղատեղիում պահպանվել են հինգ եկեղեցական շենքի (որոնցից երկուսը կանգուն են, իսկ երեքի միայն պատերն են մնացել), բաղնիքի և բազմաթիվ բնակելի տների մնացորդներ։ Կանգնուն եկեղեցին կառուցել են Մելիք Շահնազար և Խանզադե ամուսինները՝ 1675 թվականին։ Կառուցողն է վարպետ Հակոբը, որն այդ մասին թողել է արձանագրություն։ Եկեղեցու շուրջը տարածվում է ընդարձակ գերեզմանոց, որը հարուստ է տապանաքարերով և խաչքարերով։ Դրանց մի մասն ունեն 13,17 և 19-րդ դարերերի արձանագրություններ, որոնք հուշում են, որ Կունենը մեծապես տուժել է 1236-1243 թվականների մոնղոլական արշավանքների ժամանակ, բայց եկեղեցիներից երկուսի վրայի արձանագրությունները հուշում են, որ արշավանքներից արդեն մոտ երեսուն տարի անց կունենցիները նոր եկեղեցիներ են կառուցել։ Այսպես, եկեղեցիներից մեկը կառուցվել է 1276 թվականին Գրիգոր քահանայի կողմից, իսկ մյուսը՝ 1274 թվականին, Ավետիս և Մլքան ամուսինների կողմից։ Եկեղեցիները գտնվում են գյուղատեղի առանձին թաղամասերում, բոլորն էլ քարաշեն են, ունեն միջին մեծություն։ Եկեղեցիների մոտ պահպանվել են նաև 8-րդ դարի արձանագրություններ։ Կունենի երկու թաղամասերն իրար հետ կապված են մինչ օրս կանգուն լայնաթռիչք, միակամար, քարե կամրջով, որը հայտնի է նաև Սրանոցի կամուրջ անվանումով։ Արևելյան կողմում պահպանվել է միջնադարյան իջևանատունը։ Պահպանվել է նաև երկու մեծ գերեզմանատուն, բազմաթիվ խաչքարերով ու խաչարձաններով, որոնք վերաբերում են առնվազն 10-13-րդ դարերին։ Առաքելոց վանքը գտնվել է Կունենի գրեթե կենտրոնում, մի բարձունքի վրա։ Այն բաղկացած է երկու եկեղեցուց, գավթից, բնակելի և կոմունալ շենքերից, որոնք պատկանում են 12-14-րդ դարերին։ Շենքերի ամբողջ խումբը շրջապատված է բարձր բրգավոր ու հաստ պարիսպներով։ Դեպի վանքի բակը տանող գլխավոր դարպասը գտնվում է պարիսպների հարավարևելյան անկյան մոտ։ Եկեղեցու գավթի դռան քարի վրա արձանագրված է՝ «1245 թվին Բարերար Աստծո կամքով և ողորմածությամբ Աթաբեկ և ամիրսպասալար Խութլու Փուղին, ես Գրիգոր, թոռն Խաչենանց միաբանեցա Սուրբ Առաքելոյս իմ հալալ արդյունքով...»։ Այս արձանագրությունը ևս մեկ անգամ վկայում է, որ մոնղոլական արշավանքից կարճ ժամանակ անց քաջ կունենցիները կարողացել են վերականգնել բնականոն կյանքը և անգամ մեծ եկեղեցական համալիր կառուցել։[փա՞ստ] Կիրանցի մոտ, հին գյուղատեղիում է գտնվում 1675 թ.-ի Սբ. Աստվածածին եկեղեցին։ Գյուղից 12 կմ հեռավորության վրա է Կիրանց աղյուսաշեն վանական համալիրը։ Գյուղից մի քանի կիլոմետր հեռավորության վրա, անտառապատ տարածքում են գտնվում կիսավեր Դեղձնուտի և Սամսոնի վանքային համալիրները։ Գյուղում 19-րդ դարի 70-ական թվականներին կառուցվել է քարաշեն փոքրիկ եկեղեցի՝ Սուրբ Երրորդություն անվանումով։ 2010 թ. ծագումով Կիրանցեցի փորձարկող օդաչու Վալենտին Նազարյանի ջանքերով կառուցվել է մատուռ։ Ի հիշատակ Առաջին Արցախյան պատերազմի և 2020-ի 44-օրյա պատերազմների մասնակից կիրանցեցիների հանգանակությամբ կառուցվել է հուշահամալիր, որի հարևանությամբ էլ գտնվում է Երկրորդ աշխարհամարտի զոհերին նվիրված հուշակոթողը, որը կառուցվել է 1960-ականների վերջեին։

Վարչական բնակավայրի ղեկավար՝ Կամո Շահինյան