Մակարավանքը գտնվում է Իջևան համայնքի Աչաջուր բնակավայրից 3 կմ հարավ-արևմուտք, Պայտաթափ լեռան լանջին։ XIII-րդ դարի հայկական այս վանական համալիրն իր զարդաքանդակների ինքնատիպությամբ, հարստությամբ և բազմազանությամբ դասվում է Աղթամարի, Բղենո-Նորավանքի, Գանձասարի շարքին և կարևոր տեղ գրավում հայ ճարտարապետության մեջ։

Գլխավոր եկեղեցին - ըստ նրանից հարավ կանգնեցված խաչքարի արձանագրության, կառուցվել է 1205թ: Արտաքինից ուղղանկյուն, ներսից` խաչաձև խորանի երկու կողմերում, երկհարկ ավանդատներով գմբեթավոր հորինվածք է: Շինարարական հիմնական նյութը վարդագույն անդեզիտն է:

Մակարավանքի գավիթը 1207թ կառուցել է իշխանաց իշխան Վաչե Վաչուտյանը: Այն արևելքից կից է հնագույն եկեղեցուն, իսկ հարավից` գլխավորին:  Քառանկյուն հատակագծով, չորս  սյուներով, կենտրոնագմբեթ կառույց է: Հատկապես հարուստ է Գավթի ներսի հարդարանքը: Գմբեթի ներքին սալերին կան  գավթի շինարար վարպետների անունների սկզբնատառերը:

Աստվածածին եկեղեցին 1198թ կառուցել է Մակարավանքի առաջին վանահայրը` Հովհաննես 1ինը` իր ծնողների ու եղբայրների հիշատակին: Այն ներսից խաչաձև, արտաքուստ ութանիստ, սրբատաշ քարով կառուցված շինություն է: Լուսամուտները պսակված են ճոխ շրջանակներով: Լուսամուտները ունեն ճոխ ձևավորված շրջանակներ: Եկեղեցու պատերին քանդակված են առյուծների, թռչունների բարձրաքանդակներ: Դրանցից մեկում պատկերված է արագիլ` պարանոցին փաթաթված օձի կոկորդը բռնած, իսկ մյուս  բարձրաքանդակում` իրար հետ կռվող երկու կենդանի: Եկեղեցուն հյուսիսից կից է փոքրիկ, կիսավեր թաղածածկ մատուռը: Այն թաղածածկ, փոքր, բազմերանգ քարերով կառուցված շինություն է:

Մակարավանքի մասին պահպանվել է մի ավանդություն, որ վանքը կառուցել են Մակար անունով վարպետն ու իր միակ որդին։ Որդին քար էր տաշում, նախշում, իսկ հայրը շարում էր։ Վանքի պատերն աստիճանաբար բարձրանում էին, իսկ Մակար վարպետը՝ կտրվում հողից։ Նա գիշերում էր վանքի կիսավարտ պատերի վրա, քանի դեռ չէր ավարտել շինությունը։ Օրերից մի օր, վարպետ Մակարը նկատում է, որ քարերը իրար չեն բռնում, զարդաքանդակներն էլ նույնը չեն։ Վերևից հարցնում է որդուն, թե ինչ է պատահել։ Պատասխանում են, որ նա հիվանդ է։ Մակարը հասկանում է, որ որդին այլևս չկա։ Վարպետը, սակայն, ըստ ավանդույթի, սուրբ տաճարի շինարարությունը կիսատ չի թողնում։ Կառուցումից հետո արդեն, վանքի գագաթից ցած է նետվում ու մահանում։ Վարպետին թաղում են վանքի պատի տակ և վանքն էլ անվանում Մակարավանք։  

Լաստիվեր կոչվող տեղանքը գտնվում է Հայաստանի հյուսիս-արևելքում՝ Տավուշի մարզի Ենոքավան բնակավայրից 3 կմ հեռավորության վրա: Քարանձավը գտնվում է ձորի ուղղաձիգ լանջին և դրան հասնելն այնքան էլ դյուրին չէ: Դրա համար պետք է հաղթահարել դժվարամատչելի, քարափի եզրով անցնող արահետի ոլորանը:

Հնում այստեղ բարձրանալու համար մարդիկ ստիպված են եղել մեկը մյուսի վրա շարված գերաններից աստիճան կառուցել, որը նման էր լաստի, և այդ պատճառով քարանձավը ստացել է «Լաստիվեր» անվանումը: Մեկ այլ վարկածով՝ այստեղ բարձրացել են պարանով կապված փայտե հարթակի՝ լաստի միջոցով: Նստելով այդ տախտակին՝ քարանձավ բարձրացողը բղավել է. «Լաստն՝ ի վեր», այսինքն՝ լաստը բարձրացրեք դեպի վեր:

Լաստիվեր Անապատն իր մեջ կրում է հազարամյակերի պատմություն և դեռևս չբացահայտված իր բազմաթիվ գաղնիքներով եզակիներից է Հայաստանում: Այն երկհարկանի է և բաղկացած է մոտ 12 առանձին սենյակից: Քարերով շարված հնավայրի քարանձավների մուտքն անմիջապես ժայռի ճակատին է:

Հայտնի է, որ քարանձավն ի սկզբանե հեթանոսական շրջանի պաշտամունքային վայր էր, սակայն դարեր շարունակ այն նաև բնակատեղի է եղել, որի ապացույցն են այստեղի գտածոները:

Հայտնի է նաև, որ քարանձավում 13-14-րդ դարերի մոնղոլական արշավանքների ժամանակ ապաստան է գտել տեղի բնակչությունը: Հետագայում այստեղ դարեր շարունակ իրենց աղոթքն են արել ճգնավորները, և այդ իսկ պատճառով քարանձավը հիշատակվում է նաև «Անապատ» անունով:

Սենյակների պատերին բազմաթիվ հարթաքանդակներ կան, սակայն իր բացառիկությամբ առանձնանում է կանանց պատկերներով մի ազդեցիկ հարթաքանդակ: Կարծիք կա, որ այստեղ պատկերված է հարսանիքի տեսարան, բայց դա ընդամենը վարկած է: Քչերն են տեղյակ, որ քանդակի հեղինակն է հանդիսացել տաղանդավոր քանդակագործ Բենիկ Պետրոսյանը, որը ստեղծել է այդ գեղեցիկ ոճավորված պատկերը 1970-ականներին: 

Առաքելոց վանքը գտնվում է Իջևան համայնքի Աճարկուտ գյուղից 3 կմ արևմուտք, անտառապատ լեռների լանջին, Կիրանց գետակի ձախափնյա բլրակի վրա, Առաքելոց գյուղատեղիի կենտրոնում: Այն միջնադարյան Հայաստանի ուշագրավ վանական համալիրներից է, որն այժմ կիսավեր վիճակում է: Համալիրը բաղկացած է երկու եկեղեցուց, գավթից, զանգակատնից, բնակելի և օժանդակ շինություններից: Ողջ համալիրը շրջապատված է բարձր, բրգավոր, հաստ պարիսպներով: 

Գլխավոր եկեղեցի – գտնվում է համալիրի հյուսիսարևմտյան կողմում: Հյուսիսային կողմից կից է պարսպին: Կառուցվել է XIII դ.: Կառուցված է դեղնակապտավուն քարով: Միակ մուտքը արևտյան կողմից է, որը բացվում է գավթի մեջ: Պատերը դրսից սրբատաշ են, ներսից՝ կոպտատաշ: Ներսում պահպանվել են որմնանկարների մնացորդներ: Եկեղեցու հարավային պատի մոտ, պատվանդանի վրա կանգնեցված է կարմրավուն տուֆից կերտված Ս. Կարապետ գեղաքանդակ և բարձրարվեստ խաչքարը, որի վրա կան արձանագրություններ:

Երկրորդ եկեղեցի – գտնվում է պարսպի գլխավոր մուտքի հարավային կողմում, արևելյան պարսպապատին կից: Ենթադրվում է, որ դա եղել է Առաքելոց վանքի սեղանատունը:

Գավիթ – կից է գլխավոր եկեղեցուն արևմտյան կողմից: Միջնադարյան ճարտարապետության մեջ այս գավիթը եզակի է իր թաղակապ ծածկի և երդիկի յուրահատուկ հորինվածքով: Հարավային մուտքի բարավորի վրա կա ընդարձակ նվիրատվական արձանագրություն՝ 1293 թ. թվագրությամբ:

Զանգակատուն–կից է գավթի հարավարևմտյան անկյանը: Արևմտյան պատը ընդհանուր է եղել պարսպի հետ, իսկ հյուսիսայինը՝ գավթի հարավային պատի հետ: Պահպանվել են դրանց որմնասյուներն ու որմնակամարները: Հարավարևմտյան որմնասյան վրա կան արձանագրություններ: Ենթադրվում է, որ դա վանքի ընդունարան-դահլիճն է եղել:

Պարիսպ – շրջապատում է համալիրը: Կանգուն են պարսպի հյուսիսային և արևմտյան մասերը՝ չորս բուրգերով: Պարսպապատերն ունեցել են երեք մուտք, որոնցից պահպանվել են երկուսը՝ արևմտյանը և հարավարևելյանը:

Սրվեղի վանքը գտնվում է Իջևան համայնքի Այգեհովիտ բնակավայրից մոտ 3 կմ հարավ֊արևմուտք, սարալանջին, «Խաչի տակ» կոչվող վայրում: Միջնադարյան Հայաստանի Կայան գավառի (վաղ միջնադարում` Գուգարաց աշխարհի Ձորոփոր գավառ) հոգևոր ու մշակութային կենտրոններից է: Կառուցման թվականը հայտնի չէ, ենթադրվում է` XII-XIII դդ.:

Հուշարձանախումբը բաղկացած է երկու եկեղեցիներից, միաբանների բնակելի և տնտեսական շինություններից: Շրջափակված է պարսպապատով: Պարսպից մնացել են միայն հիմնապատերը: Պարսպից դուրս, վանքի շրջակայքում կան այլ շինությունների մնացորդներ, տապանաքարեր, խաչքարեր: Պահպանվել են ջրատար կավե խողովակներ: Վանքի ջուրը բերվել է մի քանի կիլոմետր հեռավորությունից` մոտակա լեռներից:

Մորո Ձորո վանքը գտնվում է  Իջևան համայնքի Լուսահովիտ (նախկին Ծռվիզ) բնակավայրից հարավ-արևմուտք: իջնադարյան հայկական ճարտարապետական այս հուշարձանը իր բարգավաճման տարիների ընթացքում կարևոր հոգևոր և մշակութային կենտրոն էր հանդիսանում:

Մորո Ձորոի Ս. Աստվածածին եկեղեցին կառուցվել է V դ.: Քառախորան, կենտրոնագմբեթ կառույց է: Հավասարաչափ խորանները ներսից պայտաձև են, արտաքուստ` կիսաշրջանաձև, բացառությամբ հարավայինի, որը ուղղանկյուն է: Միակ մուտքը հարավային կողմում է: Եկեղեցին կառուցված է կոպտատաշ բազալտ քարով:

VI-VII դդ. սրբատաշ բազալտով վերակառուցվել են գմբեթակիր կամարները, գմբեթարդները և գմբեթը: 1197 և 1213 թթ. իշխաններ Իվանե և Զաքարե Զաքարյանները նորոգել են վանքը, վերականգնել Ս. Աստվածածին եկեղեցու գմբեթը և ծածկը:

1980-ական թվականներին վերանորոգվել են Ս. Աստվածածին եկեղեցու գմբեթը և խորանների ծածկերը:

Եկեղեցու շուրջը տարածված են խաչարձաններ ու գերեզմանաքարեր:

Վարդան Մամիկոնյանի կաղնին գտնվում է Իջևան համայնքի Ակնաղբյուր  բնակավայրում։ Ըստ ավանդույթի՝ ծառը տնկել է Վարդան Մամիկոնյանը 450 թվականին, երբ վերադառնում էր Խաղխաղի հաղթական ճակատամարտից։ 1978 թվականին կաղնին տապալվել է, ընկած կաղնու կողքին Խորհրդային Միության մարշալ Հովհաննես Բաղրամյանը մի նոր կաղնի է տնկել։ Պատմում են, թե դարեր շարունակ Ակնաղբյուր գյուղի ծերերը այս ծառի մոտից են իրենց որդիներին բանակ կամ պատերազմ ճանապարհել ու հետն էլ հորդորել.

-Որդի, Զորավարի աղբրից ջուր խմիր, ձեռքդ Վարդանի ծառին քսիր, ու քեզ չարուչոռ չի դիպչի…

Ծառը մոտ 1600 տարեկան է: Այն դարերի ընթացքում հանդիսացել է նաև ուխտատեղի: Բնակչությունը ծառայրում թալիսմաններ է կախել և մոմեր վառել, որի հետևանքով ծառը երկու անգամ մասամբ հրդեհվել է և հրշեջները մեծ դժվարությամբ են այն հանգցրել։

Սրանոցի կամուրջ, քարակերտ կամուրջ` Իջևան համայնքի Կիրանց բնակավայրի մոտ, Քարահան գետի վրա։

Նախկինում այս վայրում եղել է Կունեն անունը կրող բնակավայրը։ Այն հանդիսացել է գավառային կենտրոն։ Այնուհետև գյուղը տեղափոխվել է Կիրանց գետի հովտի միջին հատվածներ՝ Առաքելոց վանքի մոտ։ Կունենի երկու թաղամասերն իրար հետ կապված են մինչ օրս կանգուն լայնաթռիչք, միակամար, քարե կամրջով, որը հայտնի է նաև Սրանոցի կամուրջ անվանումով։ Կամրջի աջակողմյան հատվածում մինչ օրս պահպանվել են բնակավայրի ավերակները։

Կամուրջն, ամենայն հավանականությամբ, կառուցվել է 12-13-րդ դարերում՝ Առաքելոց վանքի և դրանից ոչ շատ հեռու գտնվող բնակավայրի կառույցների հետ միասին։ Կամուրջը կառուցված է ճեղքված կրաքարից շարված կրաշաղախով: Թաղի շարվածքը կատարված է խնամքով: Տարբեր ձևի և չափի քարերի միջոցով լավ գծագրվել է կամարի կիսաշրջանաձև կորը: Խելերի ստորին մասում շարվածքը կատարված է մեծ, իսկ թաղը՝ համեմատաբար ավելի փոքր չափի քարերից: Դեպի աջ ափը կամրջի լայնությունը փոքր-ինչ պակաս է։ Այն կազմում է 3,5 մետր, այն ժամանակ, երբ ձախ ափում այն կազմում է 4,3 մետր:

Թեև կամրջի թաղը պահապանվել է և դեռևս բավականաչափ ամուր է, սակայն ժամանակի ընթացքում կառուցվածքը զգալիորեն ավերվել է: Վերկամարային մասը լիովին և աջափնյա խելը մասնակիորեն քանդվել են: Ճակատային պատերի և երկու ափերի խելերի վրա նկատելի են ուշ վերանորոգման հետքեր: